Drewniane skarby Mazowsza - szlak drewnianej architektury sakralnej.

Mazowsze jest niezwykle bogate w przykłady sakralnego budownictwa drewnianego. Na terenie województwa odnotować można ponad 200 godnych uwagi obiektów.

Na obecnym etapie realizacji projektu "Skarbiec Mazowiecki - szlaki turystyczne obiektów sakralnych w Warszawie i na Mazowszu" pragniemy  zachęcić do odwiedzenia i poznania wybranych obiektów.

Na Mazowieckim Szlaku Drewnianej Architektury Sakralnej, któremu nadajemy nazwę Drewniane skarby Mazowsza, będziecie Państwo mogli zwiedzić aż 67 niezwykłych obiektów. Są to w większości mało znane i, choćby z tego powodu, rzadko odwiedzane kościoły i kaplice. Przy typowaniu obiektów braliśmy pod uwagę przede wszystkim ich historię, walory architektoniczne, rolę w lokalnym i ponadlokalnym życiu religijnym. Znajdujące się na szlakach świątynie pozwalają zapoznać się z różnorodnymi, zmieniającymi się w ciągu wieków, formami ich rozplanowania, kształtowania bryły, czy też wyposażenia i zdobienia wnętrza.

Na szlaku Drewniane skarby Mazowsza umieszczone zostały drewniane obiekty sakralne, podzielone na 6 tzw.  pętli: ciechanowską(14 obiektów), ostrołęcką (11), płocką (14), siedlecką (9), warszawską-wschodnią (8) i warszawską-zachodnią (10). W przygotowaniu - pętla radomska (7)

Dla zainteresowanych materiałami drukowanymi wydaliśmy miniprzewodnik "Drewniane skarby Mazowsza" z mapą.

Zaręby, wieś położoną 12 km na północny-wschód od Chorzel, warto odwiedzić choćby z tego powodu, żeby zobaczyć stojący na swoim dawnym miejscu jeden z charakterystycznych dla terenu północnego Mazowsza kościołów ryzalitowych. Tym bardziej, że jest to jedyny taki obiekt na "pętli ostrołęckiej".

Jeszcze w XVI w. w okolicy dzisiejszych Zaręb nie było żadnej wsi, a tereny porastała Puszcza Kurpiowska, zwana Zagajnicą. Dopiero w 1. poł. XVII stulecia, dzięki wykarczowaniu obszarów leśnych powstały niewielkie osady. Tak było w przypadku Zaręb, które w XVII i XVIII w. znajdowały się w posiadaniu rodziny Zielińskich. Zatem jej przedstawiciele musieli się najpierw zatroszczyć o wybudowanie świątyni, a następnie utrzymanie obiektu.

W archiwaliach zachowała się wzmianka, że 3 stycznia 1685 r. starosta ciechanowski Jan Zieliński zapisał "na utrzymanie proboszcza 100 florenów zamiast dziesięciny". Można to więc potraktować jako zamysł postawienia w tym właśnie roku kościoła drewnianego, ukończonego zapewne w następnym roku, przy którym wówczas erygowano parafię pw. św. Wawrzyńca. Tym bardziej, że właśnie od daty 1686 rozpoczynały się miejscowe księgi chrztów, ślubów i pogrzebów.

Kościół ten nie stał jednak zbyt długo, ponieważ w 1705 r. został spalony przez Szwedów podczas działań na tym terenie w czasie wojny północnej. Około 1730 r. wzniesiono kolejną świątynię, która przetrwała tylko nieco dłużej od swojej poprzedniczki. Dopiero w latach 1775-1776 z fundacji chorążego zawkrzeńskiego Antoniego Zielińskiego został zbudowany zachowany do dzisiaj kościół drewniany.

Podobnie jak zdecydowana większość mazowieckich świątyń, tak i kościół w Zarębach jest budowlą orientowaną, gdyż został wzniesiony na osi wschód-zachód, z prezbiterium zwróconym w kierunku wschodnim. Również jego konstrukcja nie odbiega od większości kościołów drewnianych na tym terenie - został wzniesiony w konstrukcji zrębowej, którą z zewnątrz ozdobnie oszalowano. Natomiast elementem, który go odróżnia od zdecydowanej większości kościołów mazowieckich, jest przede wszystkim przybudowany do korpusu nawowego od zachodu szeroki ryzalit, mieszczący w dolnej części kruchtę główną, a w górnej chór muzyczny.

Korpus nawowy został zbudowany na planie prostokąta, do którego od wschodu przylega węższe prezbiterium, zamknięte ścianą prostą. Przy nim od północy znajduje się składzik, od południa zakrystia. Z kolei do korpusu nawowego od południa dobudowana jest kruchta boczna (obecnie kaplica), zaś od zachodu wspomniany wcześniej szeroki ryzalit.

Nad korpusem nawowym znajduje się oddzielny dach dwuspadowy, nad końcem prezbiterium przechodzący w trójspadowy. Zakrystię i składzik osłaniają daszki dwupołaciowe, natomiast kruchtę boczną daszek trójspadowy. Wszystkie pokryte są blachą. Nad końcową częścią nawy góruje ośmioboczna wieżyczka na sygnaturkę.

Po wejściu do świątyni przez kruchtę główną - umieszczoną w dolnej części szerokiego ryzalitu - możemy zobaczyć trójnawowe, otynkowane wnętrze. Jest ono rozdzielone na nawy dwiema parami słupów - również otynkowanych - połączonych górą odcinkowymi arkadami, a całość przekrywa wspólny dla wszystkich części strop płaski.

• W nowym ołtarzu głównym możemy oglądać barokowe figury z XVIII w. (jedną z nich jest św. Mikołaj). W polu środkowym ołtarza głównego umieszczony jest obraz "Matka Boża Częstochowska". Oba ołtarze boczne są niezabytkowe.
• Chór muzyczny od zachodu, umieszczony w górnej części ryzalitu, wsparty jest na dwóch słupach. Na nim znajdują się organy wykonane w warsztacie Władysława Kamińskiego z Warszawy ok. 1930 r., które umieszczono w starszym prospekcie organowym, pochodzącym z 2. poł. XIX w.

Teren przykościelny otoczony jest murowanym, otynkowanym ogrodzeniem, do którego prowadzą dwa wejścia: od zachodu brama główna z dwiema furtkami po bokach i od wschodu pojedyncza furtka.

• Na północny-zachód od kościoła stoi dwukondygnacyjna drewniana dzwonnica, pochodząca z 2. poł. XVIII w. (zapewne z 1776 r.), która została wzniesiona na planie kwadratu o boku 5,10 m. Jej konstrukcję stanowią drewniane słupy, wzmocnione ryglami i zastrzałami. Obie kondygnacje rozdzielone są blaszanym daszkiem okapowym, z których dolna jest szersza, natomiast w górnej z każdej wycięte są w szalunku otwory głosowe (po jednym z każdej strony). Na dzwonnicą znajduje się dach namiotowy, kryty blachą, zwieńczony sterczyną z żelaznym krzyżem.
• Poza terenem, na wschód od kościoła stoi drewniana plebania, wybudowana ok. 1930 r. staraniem ówczesnego proboszcza, ks. Józefa Matusiaka.

1. poł. XVII w. - Prawdopodobnie wówczas nastąpiło wykarczowanie okolicznej puszczy i założenie niewielkiej osady leśnej.

2. poł. XVII w. - Erekcja parafii pw. św. Wawrzyńca (być może w 1686 r.).

1685 r. - Starosta ciechanowski Jan Zieliński zapisał "na utrzymanie proboszcza 100 florenów zamiast dziesięciny", co można przyjąć za moment budowy pierwszego kościoła drewnianego w Zarębach, przy którym erygowano parafię.

1705 r. - Świątynia spalona przez Szwedów podczas działań wojny północnej.

Około 1730 r. - Powstaje kolejny kościół, który przetrwał ok. 40 lat.

1775-1776 - Z fundacji właściciela wsi, chorążego zawkrzeńskiego Antoniego Zielińskiego, zostaje wybudowany zachowany do dzisiaj kościół drewniany.

1827 r. - We wsi Zaręby jest 50 domów i 313 mieszkańców.

1895 r. - Miejscowa parafia należy do dekanatu przasnyskiego diecezji płockiej i liczy 1725 wiernych.

1895 r. - W Zarębach są 123 domy i 790 mieszkańców.

1992 r. - Na podstawie bulli papieża Jana Pawła II "Totus Tuus Poloniae populus", parafia została wyłączona z diecezji płockiej i włączona do diecezji łomżyńskiej.

2006 r. - Parafia w Zarębach, którą tworzą dwie miejscowości, należy do dekanatu chorzelskiego diecezji łomżyńskiej i liczy 937 wiernych.

Kościół w Zarębach jest jednym z 11 obiektów usytuowanych na "pętli ostrołęckiej" Szlaku Architektury Drewnianej. W jego najbliższym sąsiedztwie znajdują się kolejne kościoły drewniane, należące do tej samej pętli:

• Brodowe Łąki - miejscowość położona 14 km na południowy-wschód od Zaręb (dojazd przez Krukowo), z kościołem parafialnym pw. św Michała Archanioła, pochodzącym z 1884 r.
• Łyse - miejscowość położona 25 km na północny-wschód od Zaręb (dojazd przez Myszyniec), z dawnym kościołem parafialnym pw. św. Anny, pochodzącym z 1882 r.
• Skierkowizna - miejscowość położona 20 km na południowy-zachód od Zaręb (dojazd przez Chorzele), z kościołem parafialnym pw. św. Izydora, pochodzącym z lat 1936-1938.

oraz obiekt należący do "pętli ciechanowskiej":

• Grzebsk - miejscowość położona 30 km na południowy-zachód od Zaręb (dojazd przez Chorzele, Rzęgnowo i Dzierzgowo), z kościołem parafialnym pw. św. Leonarda, pochodzącym z 1712 r.