Drewniane skarby Mazowsza - szlak drewnianej architektury sakralnej.

Mazowsze jest niezwykle bogate w przykłady sakralnego budownictwa drewnianego. Na terenie województwa odnotować można ponad 200 godnych uwagi obiektów.

Na obecnym etapie realizacji projektu "Skarbiec Mazowiecki - szlaki turystyczne obiektów sakralnych w Warszawie i na Mazowszu" pragniemy  zachęcić do odwiedzenia i poznania wybranych obiektów.

Na Mazowieckim Szlaku Drewnianej Architektury Sakralnej, któremu nadajemy nazwę Drewniane skarby Mazowsza, będziecie Państwo mogli zwiedzić aż 67 niezwykłych obiektów. Są to w większości mało znane i, choćby z tego powodu, rzadko odwiedzane kościoły i kaplice. Przy typowaniu obiektów braliśmy pod uwagę przede wszystkim ich historię, walory architektoniczne, rolę w lokalnym i ponadlokalnym życiu religijnym. Znajdujące się na szlakach świątynie pozwalają zapoznać się z różnorodnymi, zmieniającymi się w ciągu wieków, formami ich rozplanowania, kształtowania bryły, czy też wyposażenia i zdobienia wnętrza.

Na szlaku Drewniane skarby Mazowsza umieszczone zostały drewniane obiekty sakralne, podzielone na 6 tzw.  pętli: ciechanowską(14 obiektów), ostrołęcką (11), płocką (14), siedlecką (9), warszawską-wschodnią (8) i warszawską-zachodnią (10). W przygotowaniu - pętla radomska (7)

Dla zainteresowanych materiałami drukowanymi wydaliśmy miniprzewodnik "Drewniane skarby Mazowsza" z mapą.

Jeśli już dotrzemy na północno-wschodni kraniec obecnego województwa mazowieckiego, musimy koniecznie zjechać z głównego szlaku. Po to, aby dojechać do miejscowości Łyse, która słynie nie tylko ze znanych na całą Polskę konkursów na najpiękniejszą palmę wielkanocną, ale także z jednego z nielicznych drewnianych kościołów transeptowych, jakie pod koniec XIX w. wznoszono na Kurpiach.

Chociaż pierwsza wzmianka o niewielkiej osadzie pod nazwą Łyse pochodzi dopiero z 1775 r., to jednak została ona prawdopodobnie założona niedługo po potopie szwedzkim, a więc w 2. poł. XVII w. Ale dopiero odkrycie 1808 r. w jej okolicach bogatych złóż bursztynu pozwoliło na rozwój miejscowości.

Już wtedy istniała we wsi, wybudowana w 1789 r., drewniana kaplica filialna pw. św. Anny, należąca do oddalonej o 15 km parafii w Myszyńcu. Wówczas księża z parafii przybywali jedynie na odpust w uroczystość św. Anny oraz na spowiedź wielkanocną. Dopiero po rozbudowie kaplicy, która miała miejsce w latach 1862-1863, odprawiano w niej jedną Mszę św. w każdą niedzielę roku. Minęło kolejne kilka lat, zanim w 1870 r. zamieszkał w Łysech na stałe ksiądz, którym był wikariusz z macierzystej parafii w Myszyńcu.

Staraniem jednego z kolejnych księży (późniejszego pierwszego proboszcza parafii w Łysech), ks. Józefa Gadomskiego, w 1882 r. został wybudowany kościół drewniany. Dwa lata później przy nowej świątyni samodzielną parafię pw. św. Anny erygował 16 września 1884 r. biskup płocki Kacper Borowski. Przez kolejne 116 lat kościół drewniany pełnił funkcje świątyni parafialnej.

W latach 1998-2000, staraniem ks. Czesława Oleksego, wybudowano nową świątynię murowaną, do której w 2000 r. przeniesiono nabożeństwa parafialne. 20 grudnia 2000 r. kościół został pobłogosławiony przez biskupa łomżyńskiego Stanisława Stefanka. Wówczas też miejscowa parafia zmieniła wezwanie na Chrystusa Króla Wszechświata. A Msze św. w starym kościele odbywają się już tylko "przy szczególnych okazjach". Jedną z nich jest Niedziela Palmowa.

CIEKAWOSTKI

Od lat w Łysech uroczyście obchodzona jest Niedziela Palmowa, a jej największą atrakcję stanowią konkursy na najpiękniejszą palmę. Palmy kurpiowskie charakteryzują się nie tylko znacznymi rozmiarami (największe dochodzą do 10 m), ale także sposobem wykonania (oplatanie roślinnością pręta leszczyny lub młodej sosny) i bogatą dekoracją, na którą składają się kwiaty wykonane z bibułki oraz kolorowe wstążki.

Na tydzień przed Wielkanocą warto przyjechać do Łysech jeszcze z tego powodu, że przy okazji prezentacji najpiękniejszych palm wielkanocnych odbywa się wówczas festyn, podczas którego można podziwiać występy zespołów ludowych, obejrzeć wycinanki kurpiowskie i skosztować wielu regionalnych potraw.

Od momentu wybudowania w Łysech kościoła murowanego, XIX-wieczna świątynia drewniana straciła swoją podstawową funkcję. Nie zmienia to jednak faktu, że jest ona jednym z pięciu zachowanych do dzisiaj na terenie Mazowsza kościołów transeptowych, wznoszonych na terenie Kurpi pod koniec XIX w. Ich cechą charakterystyczną jest budowa na planie krzyża łacińskiego, który powstaje przez skrzyżowanie nawy poprzecznej z nawą główną pod kątem prostym w miejscu, gdzie łączy się ona z prezbiterium. Oglądając te kościoły z bliska warto sobie przy okazji uzmysłowić, że są one jednymi z największych świątyń, jakie wznoszono na Mazowszu.

Kościół w Łysech jest budowlą orientowaną, a więc usytuowaną na osi wschód-zachód, z prezbiterium skierowanym w kierunku wschodnim. Podobnie, jak praktycznie wszystkie świątynie drewniane na Mazowszu, został wzniesiony w konstrukcji zrębowej, którą z zewnątrz oszalowano.

Korpus nawowy zbudowano na planie prostokąta, z zamkniętym trójbocznie transeptem, otwartym na nawę i oddzielonym od niej dwiema parami słupów. Prezbiterium, równej szerokości z nawa główną, zamknięte jest trójbocznie. Przy nim od północy dostawiono kruchtę, od południa zakrystię. Rozbudowaną fasadę ujęto w dwie trójkondygnacyjne wieże na planie kwadratu, dostawione po obu stronach nawy. W ich dolnych częściach znajdują się niewielkie pomieszczenia, spełniające role składzików.

Nad korpusem nawowym i prezbiterium znajduje się wspólny dach dwuspadowy, przechodzący nad końcem prezbiterium w wielopołaciowy. Nad transeptem niższe dachy dwuspadowe, przechodzące w wielopołaciowe, nad kruchtą i zakrystią daszki dwupołaciowe. Wszystkie pokryte są blachą. Nad miejscem skrzyżowania nawy z transeptem góruje ażurowa, czworoboczna wieżyczka na sygnaturkę, przechodząca w drugiej kondygnacji w ośmioboczną latarnię.

Ponieważ kościół od zachodu nie posiada kruchty głównej, dlatego do jego wnętrza wchodzimy bezpośrednio przez drzwi główne. Ukazuje się nam jednoprzestrzenne wnętrze, przekryte wspólnym dla nawy i prezbiterium stropem płaskim z wydatnymi fasetami.

Elementy wyposażenia wnętrza starego kościoła:

• Neobarokowy ołtarz główny z końca XIX w., w jego polu środkowym obraz "Matka Boża Częstochowska", zasłaniany obrazem "Chrystus Król"; powyżej obraz "Św. Anna" (z 1789 r.).
• Dwa neobarokowe ołtarze boczne z końca XIX w.
• Neobarokowa ambona z końca XIX w.
• Chór muzyczny od zachodu, wsparty na dwóch słupach, na nim prospekt z organami zbudowanymi w 1902 r. przez Jana Szrejberta z Włocławka.

Teren dawnego kościoła parafialnego otoczony jest z trzech stron metalowym ogrodzeniem (z czwartej, od wschodu, drewnianym płotkiem), na który prowadzą cztery wejścia: od zachodu - brama główna z dwiema furtkami po bokach, od wschodu i południa - niewielkie bramy, od północy - furtka.

• Na północy-wschód od kościoła stoi wysoka drewniana dzwonnica (najwyższa ze wszystkich tego typu obiektów, jakie istnieją na historycznym Mazowszu), pochodząca z końca XIX w., która została wzniesiona na planie kwadratu. Jej konstrukcję stanowią drewniane słupy, które wzmocniono ryglami i zastrzałami. Ściany z zewnątrz są oszalowane, w górnej części z każdej strony wycięty jest jeden prostokątnym otwór głosowy. Całość osłania dach namiotowy, kryty blachą, zwieńczony ośmioboczną ażurową latarenką.
• Na cmentarzu, graniczącym od południa z terenem kościelnym, zachowała się drewniana kaplica, pełniąca dzisiaj rolę składziku. Zbudowana na planie kwadratu, zewnątrz oszalowana, osłonięta dachem namiotowym bitym gontem.
• Nowy kościół murowany, oddany do użytku w 2000 r., znajduje się 100 m na północ od świątyni drewnianej.

1775 r. - Pierwsza wzmianka o niewielkiej osadzie Łyse, której nazwa pochodzi od uroczyska leśnego.

1789 r. - We wsi istnieje drewniana kaplica filialna pw. św. Anny, należąca do oddalonej o 15 km parafii w Myszyńcu.

1808 r. - Odkrycie w okolicach wsi bogatych złóż bursztynu, co pozwoliło na rozwój miejscowości.

1827 r. - We wsi Łyse są 83 domy i 503 mieszkańców.

1862-1863 - Rozbudowa niewielkiej drewnianej kaplicy (od tej pory msze święte odprawiane są we wszystkie niedziele).

1870 r. - W Łysech zamieszkał na stałe ksiądz - wikariusz parafii w Myszyńcu.

1880 r. - Wieś należy do parafii Myszyniec (dekanat myszyniecki) diecezji płockiej.

1882 r. - Staraniem wikariusza myszynieckiego ks. Józefa Gadomskiego (późniejszego pierwszego proboszcza miejscowej parafii) został wzniesiony kościół drewniany.

1884 r. - 16 września biskup płocki Kacper Borowski, przy nowo wybudowanej świątyni, eryguje parafię pw. św. Anny.

1884 r. - W Łysech jest 91 domów i 1368 mieszkańców.

1925 r. - Na podstawie bulli papieża Piusa XI "Vixdum Poloniae unitas" parafia została wyłączona z diecezji płockiej i włączona do nowo utworzonej diecezji łomżyńskiej.

1998-2000 - Budowa murowanego kościoła (poświęconego 20 grudnia 2000 r.), do którego przeniesiono nabożeństwa parafialne.

2000 r. - Zmiana wezwania parafii ze św. Anny na Chrystusa Króla Wszechświata.

2006 r. - Parafia w Łysech, którą tworzy 6 miejscowości, należy do dekanatu myszynieckiego diecezji łomżyńskiej i liczy 3469 wiernych.

Kościół w Łysech jest jednym z 11 obiektów usytuowanych na "pętli ostrołęckiej" Szlaku Architektury Drewnianej. W jego najbliższym sąsiedztwie znajdują się kolejne kościoły drewniane, należące do tej samej pętli:

• Brodowe Łąki - miejscowość położona 25 km na południowy-wschód od Łysech (dojazd przez Myszyniec), z kościołem parafialnym pw. św. Michała Archanioła, pochodzącym z 1884 r.
• Czarnia - miejscowość położona 10 km na południowy-wschód od Łysech, z kościołem parafialnym pw. św. Michała Archanioła, pochodzącej z 1921 r.
• Dąbrówka - miejscowość położona 18 km na południowy-wschód od Łysech (dojazd przez Czarnię), z kościołem parafialnym pw. św. Anny, pochodzącym z lat 1891-1892.
• Zaręby - miejscowość położona 25 km na południowy-wschód od Łysech (dojazd przez Myszyniec), z kościołem parafialnym pw. św. Wawrzyńca, pochodzącym z lat 1775-1776.