Bijące Serce Historii

W pierwszej fazie tej części projektu "Skarbiec Mazowiecki" proponujemy zwiedzanie 48 świątyń, uwzględniają one podstawowe kategorie zwiedzania, np."  kościoły wotywne, świątynie związane z kapłańską drogą bł. ks. Jerzego Popiełuszki, kościoły Traktu Królewskiego a także miejsca związane z bł. Janem Pawełem II.

Trójnawowa świątynia halowa została wybudowana w stylu gotyckim w XIII w. przez książąt mazowieckich jako kościół farny dla Starej Warszawy. 

Świątynia pełniła rolę kaplicy książęcej, a następnie stała się kościołem królewskim. W związku ze swoimi funkcjami w ciągu wieków była przebudowywana, m.in. do potrzeb kolegiaty po przeniesieniu z Czerska, a za czasów Wazów do potrzeb rodziny królewskiej. Odbywały się w niej uroczystości związane z elekcjami królów Polski (ogłaszano pacta conventa). Ksiądz Piotr Skarga głosił  tu kazania, a król Jan III Sobieski po odsieczy wiedeńskiej złożył u stóp czczonego krucyfiksu chorągiew Mahometa. 

Świątynia była miejscem koronacji królowych oraz Stanisława Leszczyńskiego i Stanisława Augusta Poniatowskiego. W roku 1773 odczytany w niej został akt fundacyjny Komisji Edukacji Narodowej, zaś w niecałe dwadzieścia lat później  król Stanisław August Poniatowski zaprzysiągł tu Konstytucję 3 Maja. 

Gdy w 1798 r. erygowano diecezję warszawską, świątynia otrzymała godność katedry, zaś w 1818 r. archikatedry.

W 1919 r. w warszawskiej katedrze sakrę biskupią przyjął nuncjusz apostolski w Polsce Achille Ratti, który w 1922 r. został papieżem i przyjął imię Pius XI. 

W 1944 r. w czasie powstania warszawskiego archikatedra legła w gruzach. Po roku 1945 została odbudowana - pod kierunkiem Jana Zachwatowicza - w stylu pierwotnego gotyku. 

Przed kościołem leży wydobyty z fundamentów głaz z milenijnym znakiem i datami 966-1966. Na płycie z piaskowca widnieją dwie daty: 1370-1956 (budowa starej kolegiaty-zakończenie odbudowy katedry). 

Z dawnego wyposażenia świątyni zachowała się Kaplica Baryczkowska ze słynącym łaskami XVI-wiecznym krucyfiksem. W prezbiterium znajdują się stalle kanonickie i prałackie ufundowane przez króla Jana III Sobieskiego. W Kaplicy Literackiej (obok prezbiterium) znajduje się relikwiarz św. Zygmunta Szczęsnego Felińskiego, arcybiskupa warszawskiego w okresie powstania styczniowego. Prawą nawę dekorują tablice memoratywne oraz dwa cenne sarkofagi. W oknach tej nawy znajdują się witraże przedstawiające postacie zasłużone dla Polski (praca prof. Wacława Taranczewskiego). Dopełnieniem historii są podziemia, gdzie spoczywają biskupi warszawscy, Henryk Sienkiewicz, Jan Paderewski i inni sławni Polacy oraz urna z prochami Stanisława Augusta Poniatowskiego. Panteon wielkich Polaków zamyka dobudowana kaplica-mauzoleum kard. Stefana Wyszyńskiego. 

W katedrze odbywają się koncerty organowe. Wybitni wirtuozi grają na organach z 1987 r. wykonanych przez firmę Eule Orgelbau z Budziszyna.