Bijące Serce Historii

W pierwszej fazie tej części projektu "Skarbiec Mazowiecki" proponujemy zwiedzanie 48 świątyń, uwzględniają one podstawowe kategorie zwiedzania, np."  kościoły wotywne, świątynie związane z kapłańską drogą bł. ks. Jerzego Popiełuszki, kościoły Traktu Królewskiego a także miejsca związane z bł. Janem Pawełem II.

Trójnawowa świątynia halowa została wybudowana w stylu gotyckim w XIII w. przez książąt mazowieckich jako kościół farny dla Starej Warszawy. 

Świątynia pełniła rolę kaplicy książęcej, a następnie stała się kościołem królewskim. W związku ze swoimi funkcjami w ciągu wieków była przebudowywana, m.in. do potrzeb kolegiaty po przeniesieniu z Czerska, a za czasów Wazów do potrzeb rodziny królewskiej. Odbywały się w niej uroczystości związane z elekcjami królów Polski (ogłaszano pacta conventa). Ksiądz Piotr Skarga głosił  tu kazania, a król Jan III Sobieski po odsieczy wiedeńskiej złożył u stóp czczonego krucyfiksu chorągiew Mahometa. 

Świątynia była miejscem koronacji królowych oraz Stanisława Leszczyńskiego i Stanisława Augusta Poniatowskiego. W roku 1773 odczytany w niej został akt fundacyjny Komisji Edukacji Narodowej, zaś w niecałe dwadzieścia lat później  król Stanisław August Poniatowski zaprzysiągł tu Konstytucję 3 Maja. 

Gdy w 1798 r. erygowano diecezję warszawską, świątynia otrzymała godność katedry, zaś w 1818 r. archikatedry.

W 1919 r. w warszawskiej katedrze sakrę biskupią przyjął nuncjusz apostolski w Polsce Achille Ratti, który w 1922 r. został papieżem i przyjął imię Pius XI. 

W 1944 r. w czasie powstania warszawskiego archikatedra legła w gruzach. Po roku 1945 została odbudowana - pod kierunkiem Jana Zachwatowicza - w stylu pierwotnego gotyku. 

Przed kościołem leży wydobyty z fundamentów głaz z milenijnym znakiem i datami 966-1966. Na płycie z piaskowca widnieją dwie daty: 1370-1956 (budowa starej kolegiaty-zakończenie odbudowy katedry). 

Z dawnego wyposażenia świątyni zachowała się Kaplica Baryczkowska ze słynącym łaskami XVI-wiecznym krucyfiksem. W prezbiterium znajdują się stalle kanonickie i prałackie ufundowane przez króla Jana III Sobieskiego. W Kaplicy Literackiej (obok prezbiterium) znajduje się relikwiarz św. Zygmunta Szczęsnego Felińskiego, arcybiskupa warszawskiego w okresie powstania styczniowego. Prawą nawę dekorują tablice memoratywne oraz dwa cenne sarkofagi. W oknach tej nawy znajdują się witraże przedstawiające postacie zasłużone dla Polski (praca prof. Wacława Taranczewskiego). Dopełnieniem historii są podziemia, gdzie spoczywają biskupi warszawscy, Henryk Sienkiewicz, Jan Paderewski i inni sławni Polacy oraz urna z prochami Stanisława Augusta Poniatowskiego. Panteon wielkich Polaków zamyka dobudowana kaplica-mauzoleum kard. Stefana Wyszyńskiego. 

W katedrze odbywają się koncerty organowe. Wybitni wirtuozi grają na organach z 1987 r. wykonanych przez firmę Eule Orgelbau z Budziszyna.

Kościół został odbudowany w  średniowiecznej formie według projektu Jana Zachwatowicza. Mury  są otoczone skarpami i przykryte wysokim, ostro zarysowanym dachem pokrytym blachą (do 1986 r. leżały dachówki). Fasadę zamyka trójkątny szczyt zwieńczony sterczynami, wymurowany w cegle, a jego płyciny pomiędzy laskami otynkowano. Dolną część fasady z trzema podłużnymi, ostrołucznymi oknami dekoruje kamienny fryz z gmerkami, herbami, znakami rzemieślniczymi z czasów Piastów. Na ścianach bocznych widnieje fryz sgraffitowy zrekonstruowany na podstawie fragmentów z ocalałych murów.

Nawy kościoła są równej wysokości (typ budowli halowej), ale wyższe od prezbiterium. Nawę główną - szerszą - od bocznych oddzielają cztery pary smukłych kolumn. We wnętrzu zastosowano żelbetową konstrukcję dachową (proj. Stanisława Hempla) opierającą się na filarach nawy głównej, by nie obciążać ścian i nadwątlonych fundamentów. Gwiaździste sklepienie nawy głównej i prezbiterium wymurowano z tzw. wolnej ręki (średniowieczny sposób). Wnętrze otynkowano pozostawiając ceglane profile żebrowania. Łuki sklepienne spinają zworniki z piaskowca z herbami: Księstwa Mazowieckiego, kapituły, Prymasa Augusta Hlonda i kard. Stefana Wyszyńskiego. Spływające ze sklepień żebra podtrzymują służki gotyckie odtworzone na podstawie odnalezionej służki średniowiecznej.

Wzdłuż lewej nawy widoczne jest wejścia do bocznych kaplic różnych stylowo. Obydwie  nawy boczne zamykają kaplice. Kaplica Cudownego Pana Jezusa wybudowana w XVIII w. ocalała w dobrym stanie. Kompozycja marmurowego portalu została powtórzona w głównym ołtarzu, którego zwieńczenie dekoruje stiukowe wyobrażenie narzędzi Męki Pańskiej. Z dużą pewnością można wskazać na Kacpra Bażanka jako autora tych realizacji. Kaplica ma marmoryzowane ściany i pilastry w nawiązaniu do odnowy z 2. poł. XVIII w. Prawą nawę zamyka całkowicie zrekonstruowana Kaplica Literacka w stylu barokowym.

Pod marmurową posadzką znajdują się krypty.

Archikatedra ma przylegającą do niej zakrystię z 2. poł XVIII w. projektu Jakuba Fontany widoczną od ulicy Kanoniej. Stojąc na tej ulicy zobaczymy też arkadowy ganek łączący w przeszłości świątynię z Zamkiem Królewskim.

• Renesansowa płyta marmurowa z grobowca ostatnich książąt mazowieckich ufundowana przez ich siostrę Annę Odrowążową, a wykonana przez nieznanego włoskiego rzeźbiarza.
• Z ocalałych fragmentów wydobytych spod gruzów odtworzono pomnik-sarkofag  marszałka Sejmu Czteroletniego Stanisława Małachowskiego. Pomnik ten wykonał w Rzymie w 1830 r. Franciszek Maksymilian Laboureur według rysunku Bertela Thorvaldsena. Pomnik miał stanąć w kościele pw. św. Krzyża, w którym pochowano marszałka. 
• Kaplica Cudownego Pana Jezusa.
• Rzeźba Cudownego Pana Jezusa przywieziona przez rajcę miejskiego Jerzego Baryczkę z Wrocławia w latach 20. XVI w. Rzeźba - z którą związanych jest wiele legend - ocalała, ponieważ  wycofujący się powstańcy ukryli ją w piwnicach kościoła św. Jacka. W kaplicy znajduje się epitafium Wojciecha Baryczki.
• Kaplica Ubiczowania z ołtarzem z biało-czarnego marmuru wykonanym według XVII-wiecznej tradycji rzeźbiarskiej.
• Płyta grobowa Stanisława Strelicy, jednego z pierwszych polskich humanistów.
• Płyta z nagrobka Adama Prażniewskiego (XVII w.), sekretarza królewny Anny Wazówny, siostry Zygmunta III, pochowanego w podziemiach. 
• Płyta pamiątkowa Jana Chrzciciela Albertrandiego, jezuity, historyka.
• W kaplicy chrzcielnej posklejana XVII-wieczna chrzcielnica, której fundatorem był mieszczanin warszawski Petrus Noire Gallus.
• Pod chórem renesansowa płyta braci Stanisława i Mikołaja Wolskich ufundowana przez wdowę po Stanisławie - Barbarę z Tarnowa. Nie udało się ustalić jednoznacznie autora okazałego nagrobka, z którego ocalała jedynie rzeźbiarska renesansowa kompozycja postaci.
• Portal z marmuru dębnickiego z herbem Wazów w zwieńczeniu, krata w 70 procentach autentyczna powstała według projektu króla Zygmunta III Wazy. Jest to jedyny ślad po warszawskim kowalstwie artystycznym XVII w.

• Dzwonnica katedralna (ok. 1650 r.), przez której dolną część prowadzi przejście na ulicę Dziekania.
• Dzwon, odlany w 1646 r. przez Daniela Tyma - z fundacji Jana Mikołaja Daniłowicza - dla kolegiaty Bożego Ciała w Jarosławiu. W okresie międzywojennym stanowił on eksponat Muzeum Narodowego w Warszawie, zaś po odbudowie Starego Miasta ustawiono go na niewielkim podeście, jako element dekoracyjny. - na ulicy Kanonia (bezpośrednio za prezbiterium kościoła)
• Fragment gąsienicy niemieckiego pojazdu pancernego Bogward Sd.Kfz 301 - służącego do przenoszenia ładunków wybuchowych - którego wybuch 13 sierpnia 1944 r. przy ulicy Kilińskiego spowodował śmierć 500 powstańców i mieszkańców Starego Miasta. Napis na tablicy mylnie podaje, że gąsienica pochodzi z czołgu-miny „Goliat”. - wmurowany w południową zewnętrzną ścianę kościoła

XIII/XIV w. - Budowa drewnianej kaplicy zamkowej.

15 października 1339 r. - Odczytanie wyroku sądu w procesie polsko-krzyżackim (pierwsze udokumentowane wydarzenie).

Lata 90. XIV w. - Dobudowanie do murowanego kościoła (wielkości obecnego prezbiterium) trzech naw tej samej wysokości przez budowniczych z Wrocławia sprowadzonych przez księcia Janusza I Starszego.

1398-1399 - Książę Janusz I sprowadza kapitułę kolegiacką z Czerska.

1402 r. - Papież Bonifacy IX zatwierdza kolegiatę. 

5 stycznia 1406 r. - Biskup poznański Wojciech Jastrzębiec wydaje przywilej erekcyjny.  

1561 r. - Pierwszy synod duchowieństwa.

Październik 1588 r. - Wystawienie zwłok króla Stefana Batorego. 

1. poł. XVII w. - Przebudowa fasady oraz fundacja ołtarza głównego przez króla Zygmunta III Wazę.

1631 r. - Drugi synod duchowieństwa, który ustalił zasadę odprawiania obrzędów religijnych według rytuału na wzór Rzymu.

l2 września 1637 r. - Zaślubiny Władysława IV z Cecylią Renatą wraz z koronacją królowej.

1670 r.  - Koronacja królowej Eleonory Rakuskiej, żony króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego.

1705 r.  - Koronacja Stanisława Leszczyńskiego.

1764 r.  - Koronacja Stanisława Augusta Poniatowskiego.

1791 r. - Zaprzysiężenie Konstytucji 3 Maja.

1798 r. - Podniesienie świątyni do godności katedry.

1817/1818 r. - Podniesienie świątyni do godności archikatedry.

1. poł. XIX w. - Przebudowa wnętrza i fasady świątyni przez Adama Idźkowskiego w stylu neogotyku angielskiego.

28 października 1919 r. - Achille Ratti, późniejszy Pius XI, otrzymuje sakrę biskupią.

Wrzesień 1939 r. - Uszkodzenia świątyni przez bomby lotnicze i ostrzał artyleryjski.

Sierpień 1944 r. - Walki powstańcze na terenie katedry zakończone zburzeniem kościoła przez Niemców.

1948-1958 - Odbudowa katedry pod kierunkiem Jana Zachwatowicza i Stefana Marzyńskiego.

9 czerwca 1960 r. - Konsekracja świątyni przez Prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego.

27 stycznia 1961 r. - Przyznanie archikatedrze tytułu bazyliki mniejszej przez papieża Jana XXIII.

1979 r. - Nawiedzenie bazyliki przez Jana Pawła II. 

1987 r. - Spotkanie matki Teresy z Kalkuty z Janem  Pawłem II podczas pielgrzymki do Polski.

2006 r. - Nawiedzenie bazyliki przez Benedykta XVI.