Drewniane skarby Mazowsza - szlak drewnianej architektury sakralnej.

Mazowsze jest niezwykle bogate w przykłady sakralnego budownictwa drewnianego. Na terenie województwa odnotować można ponad 200 godnych uwagi obiektów.

Na obecnym etapie realizacji projektu "Skarbiec Mazowiecki - szlaki turystyczne obiektów sakralnych w Warszawie i na Mazowszu" pragniemy  zachęcić do odwiedzenia i poznania wybranych obiektów.

Na Mazowieckim Szlaku Drewnianej Architektury Sakralnej, któremu nadajemy nazwę Drewniane skarby Mazowsza, będziecie Państwo mogli zwiedzić aż 67 niezwykłych obiektów. Są to w większości mało znane i, choćby z tego powodu, rzadko odwiedzane kościoły i kaplice. Przy typowaniu obiektów braliśmy pod uwagę przede wszystkim ich historię, walory architektoniczne, rolę w lokalnym i ponadlokalnym życiu religijnym. Znajdujące się na szlakach świątynie pozwalają zapoznać się z różnorodnymi, zmieniającymi się w ciągu wieków, formami ich rozplanowania, kształtowania bryły, czy też wyposażenia i zdobienia wnętrza.

Na szlaku Drewniane skarby Mazowsza umieszczone zostały drewniane obiekty sakralne, podzielone na 6 tzw.  pętli: ciechanowską(14 obiektów), ostrołęcką (11), płocką (14), siedlecką (9), warszawską-wschodnią (8) i warszawską-zachodnią (10). W przygotowaniu - pętla radomska (7)

Dla zainteresowanych materiałami drukowanymi wydaliśmy miniprzewodnik "Drewniane skarby Mazowsza" z mapą.

Wieś po raz pierwszy wzmiankowana była w metryce mazowieckiej w 1426 r. pod nazwą Żeliszew, jako własność Żeliszewskich.

W 1533 r. bracia Oborscy - Serafin sędzia czerski oraz Zygmunt - otrzymali przywilej na założenie prywatnego miasta. W akcie lokacyjnym zagwarantowane zostało prawo odbywania trzech jarmarków w roku i jednego targu w tygodniu. Jednak nowe miasto, położone w odległości zaledwie kilku kilometrów od takich miast jak Latowicz czy Wodynie, słabo się rozwijało.

W połowie XVIII w. miasto stało się własnością rodziny Rudzińskich, a w 1785 r. - Cieszkowskich. W owym czasie Żeliszew występował już pod nazwą Jeruzalem lub Jeruzal. Zmianę tę można datować na 1747 r., kiedy to w akcie chrztu pojawił się zapis "w miasteczku Żeliszew czyli Jeruzalem". W parafii używano wówczas metalowej pieczęci z taką nazwą. Nowa nazwa miała prawdopodobnie przyciągać do miasteczka osadników niczym pielgrzymów do Jerozolimy. Na przełomie XVIII w. i XIX w. powszechna już była nazwa skrócona Jeruzal. Około 1820 r. Jeruzal utracił prawa miejskie.

Parafia została erygowana w 1532 r. z fundacji ówczesnych właścicieli wsi Żeliszew - braci Oborskich. Wówczas też Oborscy ufundowali pierwszy kościół drewniany pw. św. Anny, św. Bartłomieja apostoła oraz św. Stanisława biskupa i męczennika. Świątynia ta uległa zniszczeniu w połowie XVIII w.

W latach 1757-58 został wzniesiony nowy kościół pw. św. Wojciecha męczennika i św. Mikołaja biskupa, istniejący do dziś. Fundatorem kościoła był ówczesny właściciel Jeruzala, Kazimierz Rudziński, wojewoda mazowiecki. Kościół został ustawiony w południowej części ówczesnego rynku miejskiego.

W XIX w. parafia w Jeruzalu początkowo należała do dekanatu siennickiego, a od 1868 r. do nowomińskiego archidiecezji warszawskiej. W 1992 r. parafia na podstawie bulli papieskiej została wyłączona z tej archidiecezji i włączona do nowo powstałej diecezji warszawsko-praskiej.

W 1972 r., w uroczystość 440-lecia parafii, miała miejsce wizyta ks. kard. Stefana Wyszyńskiego.

Drewniany kościół w Jeruzalu wzniesiony na ceglano-kamiennej podmurówce, w konstrukcji zrębowej (ściany składają się z poziomych bali drewnianych, łączonych w narożnikach), wzmocniony profilowanymi lisicami (pionowymi elementami, które ściągnięte śrubami ujmują obustronnie ścianę z bali i zabezpieczają ją przed wyboczeniem) i oszalowany z zewnątrz i wewnątrz jest orientowany (prezbiterium zwrócone jest ku wschodowi, ku Jerozolimie jako miejscu zmartwychwstania Chrystusa; orientowanie kościołów było regułą do XIX w., obecnie jest dosyć rzadkie.).

Korpus nawowy wzniesiony został na planie prostokąta. Prezbiterium jest węższe od nawy głównej i zamknięte trójbocznie. Od północy do prezbiterium przylega zakrystia, zaś do nawy przylegają dwie kruchty: od zachodu - główna, od południa - boczna.

Dach świątyni - kryty gontem - nad korpusem nawowym jest dwuspadowy, nad prezbiterium - wielopołaciowy. Na dachu w części bliskiej prezbiterium, została umieszczona dość okazała ośmioboczna wieżyczka na sygnaturkę (najmniejszy z dzwonów kościelnych) z arkadowymi prześwitami i kopulastym hełmem.

Wnętrze kościoła podzielone jest na nawę główną i dwie nawy boczne trzema parami żłobkowanych słupów na wysokich cokołach. Nawy mają jednakową wysokość i nakryte są wspólnym stropem płaskim. Chór muzyczny wsparty jest na sześciu słupach i osłonięty ażurową balustradą, w którą wbudowano prospekt organowy z ośmiogłosowymi organami z XIX w.

Kościół był parokrotnie remontowany, m.in. w latach 80. XIX w. (przedłużono wówczas nawę, przebudowano zakrystię i kruchtę) oraz tuż po II wojnie światowej.

• Barokowy ołtarz główny z malowanym na płótnie obrazem "Ukrzyżowanie" z połowy XVIII w. Po bokach ołtarza, na bramkach, znajdują się rzeźby św. Piotra i św. Pawła. Wejścia przez bramki wiodą za ołtarz, który niegdyś tradycja nakazywała wiernym obchodzić na kolanach.
• Barokowe ołtarze boczne. Prawy - z obrazem przedstawiającym patrona parafii św. Wojciecha. Lewy - z przyozdobionym srebrnymi sukienkami obrazem "Matka Boża Częstochowska".
• Wisząca ambona w stylu późnobarokowym (XVIII w.). To z niej filmowy proboszcz - Cezary Żak - wygłasza kazania.
• Drewniana chrzcielnica w kształcie kielicha w stylu rokokowym.

Główne elementy wyposażenia kościoła są utrzymane w jasnej tonacji, w kolorze kości słoniowej.

• Obraz "Mistyczne zaślubiny Matki Bożej" z XVIII w. Przedstawia on rzadko ukazywaną na obrazach scenę zaślubin Maryi z Józefem. Oprócz głównych postaci na obrazie przedstawiony jest św. Heliodor jako kapłan udzielający ślubu oraz dwie postacie kobiece (za Matką Bożą) i dwie postacie męskie (za św. Józefem). Kompozycja ta przypomina obrazy włoskich malarzy renesansu: Pietro Perugino i Rafaela Santi. - w prezbiterium kościoła
• Krucyfiks oraz rzeźby przedstawiające Matkę Bożą i św. Jana (XVI w.) - na łuku tęczowym, między nawą a prezbiterium
• Ogromnych rozmiarów obraz pochodzący z początku XX w., przedstawiający Matkę Bożą z Dzieciątkiem wręczającą różaniec św. Dominikowi. Ciekawostką jest fakt, że wcześniej był on umieszczony na suficie prezbiterium, skąd w 1969 r. został zdjęty i poddany renowacji. Potem umieszczono go na ścianie. - w nawie kościoła
• Drewniana kropielnica, podobnie jak inne elementy wyposażenia, pomalowana w kolorze kości słoniowej. - w kruchcie kościoła

1426 r. - Wieś po raz pierwszy wzmiankowana pod inną nazwą - Żeliszew jako własność Żeliszewskich.

1532 r. - Utworzenie parafii Żeliszew oraz budowa pierwszego kościoła fundacji braci Oborskich.

1533 r. - Nadanie praw miejskich wsi Żeliszew.

1747 r. - Zmiana nazwy z Żeliszew na Jeruzal (Jeruzalem).

1757-1758 - Budowa istniejącego do dziś kościoła, którego fundatorem był Kazimierz Rudziński, wojewoda mazowiecki.

1818 r. - Włączenie parafii w Jeruzalu do utworzonej w Warszawie diecezji warszawskiej w dekanacie siennickim.

1820 r. - Utrata praw miejskich przez Jeruzal.

1868 r. - Włączenie parafii do dekanatu nowomińskiego archidiecezji warszawskiej.

1882 r. - Rozbudowa i remont kościoła.

1923 r. - Jeruzal stał się siedzibą gminy.

1954 r. - Jeruzal stał się siedzibą gromady.

1972 r. - Wizyta w Jeruzalu ks. kard. Stefana Wyszyńskiego z okazji 440-lecia parafii.

25 marca 1992 r. - Parafia w Jeruzalu na podstawie bulli papieskiej została wyłączona z archidiecezji warszawskiej i włączona do nowo powstałej diecezji warszawsko-praskiej.

2005 r. - Początek nagrań telewizyjnego serialu "Ranczo" w Jeruzalu.

2007 r. - Rozpoczęcie remontu świątyni.

Inne najbliżej położone kościoły "pętli wschodniej" Szlaku Drewnianej Architektury Sakralnej to:

• Wodynie - kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła; na południowy wschód od Jeruzala w odległości ok.15 km.
• Żeliszew Podkościelny - kościół pw. Świętej Trójcy; na północny wschód od Jeruzala w odległości ok. 40 km.
• Zwola Poduchowna - kościół pw. św. Anny; ok. 35 km na południe od Jeruzala.
• Glinianka - kościół pw. św. Wawrzyńca; ponad 40 km na północny zachód od Jeruzala.

INFORMACJE DODATKOWE:

Na trasie pętli wschodniej Szlaku Drewnianej Architektury Sakralnej znajdują się także inne kościoły "grające" w filmach. Kościół w Gliniance znają doskonale wszyscy, którzy oglądają telewizyjny serial "Ojciec Mateusz". Gdy w latach 70. kręcono film "Noce i dnie", kilka scen nagrywanych było w kościele w Wodyniach. W Mariańskim Porzeczu kręcony był film "Nadzieja" oraz sceny do filmów "Zemsta" i "Boża podszewka".