Drewniane skarby Mazowsza - szlak drewnianej architektury sakralnej.

Mazowsze jest niezwykle bogate w przykłady sakralnego budownictwa drewnianego. Na terenie województwa odnotować można ponad 200 godnych uwagi obiektów.

Na obecnym etapie realizacji projektu "Skarbiec Mazowiecki - szlaki turystyczne obiektów sakralnych w Warszawie i na Mazowszu" pragniemy  zachęcić do odwiedzenia i poznania wybranych obiektów.

Na Mazowieckim Szlaku Drewnianej Architektury Sakralnej, któremu nadajemy nazwę Drewniane skarby Mazowsza, będziecie Państwo mogli zwiedzić aż 67 niezwykłych obiektów. Są to w większości mało znane i, choćby z tego powodu, rzadko odwiedzane kościoły i kaplice. Przy typowaniu obiektów braliśmy pod uwagę przede wszystkim ich historię, walory architektoniczne, rolę w lokalnym i ponadlokalnym życiu religijnym. Znajdujące się na szlakach świątynie pozwalają zapoznać się z różnorodnymi, zmieniającymi się w ciągu wieków, formami ich rozplanowania, kształtowania bryły, czy też wyposażenia i zdobienia wnętrza.

Na szlaku Drewniane skarby Mazowsza umieszczone zostały drewniane obiekty sakralne, podzielone na 6 tzw.  pętli: ciechanowską(14 obiektów), ostrołęcką (11), płocką (14), siedlecką (9), warszawską-wschodnią (8) i warszawską-zachodnią (10). W przygotowaniu - pętla radomska (7)

Dla zainteresowanych materiałami drukowanymi wydaliśmy miniprzewodnik "Drewniane skarby Mazowsza" z mapą.

Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi z czasów panowania wielkiego księcia Witolda (1401-1430), bowiem leżała ona wówczas na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od początku istnienia wsi zamieszkiwali ją Rusini. 

Grodzisk był wsią książęcą i wchodził w skład włości gródecko-grodziskiej, której centrum stanowił Gródek nad Bugiem (patrz: historia Gródka). Między rokiem 1591 a 1604 włość tę nabył biskup płocki Wojciech Baranowski. Od tego czasu, aż do rozbiorów Grodzisk i inne wsie tej włości należały do biskupów płockich. 

Najstarsza wzmianka o tutejszej cerkwi parafialnej pw. św. Michała Archanioła pochodzi z 1604 r. Była to już cerkiew unicka, należąca do diecezji włodzimiersko-brzeskiej, która w 1596 r. przyjęła postanowienia unii brzeskiej (połączenie Cerkwi prawosławnej z Kościołem łacińskim w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w wyniku czego część duchownych i wyznawców prawosławia uznała papieża za głowę Kościoła i przyjęła dogmaty katolickie, zachowując bizantyjski ryt liturgiczny). Można przypuszczać, że wcześniej istniała tu cerkiew prawosławna. Obecnie istniejąca świątynia powstała w 1778 r. jako unicka cerkiew ufundowana staraniem całej gromady. Jej kolatorem był biskup płocki Michał Jerzy Poniatowski, młodszy brat króla Stanisława Augusta. 

W wyniku III rozbioru Rzeczypospolitej Grodzisk trafił w 1795 r. do zaboru austriackiego. Nowe władze odebrały wieś biskupom i w 1825 r. sprzedały Tomaszowi hr. Załuskiemu. W 1835 r. kolejnym właścicielem wsi został Stanisław Młocki (zm. ok. 1861 r.). 

W 1852 r. część tutejszego majątku nabył Wawrzyniec Żółkowski, który w tym samym roku wspomógł remont drewnianej świątyni. W 1875 r. na mocy decyzji władz carskich cerkiew została zamieniono z unickiej na prawosławną. Akcja ta, przeprowadzona przy udziale wojska, przyniosła ofiary wśród wiernych: cztery osoby zginęły, a dwanaście wywieziono na Sybir.

Po przejściu frontu, latem 1915 r., niemieckie władze okupacyjne przekazały cerkiew rzymokatolikom. Wiosną 1919 r. została tu erygowana parafia łacińska. W 1944 r. kościół doznał niewielkich uszkodzeń, spłonęła natomiast plebania z wszystkimi budynkami gospodarczymi. Kapitalny remont świątyni został wykonany w latach 1999-2003. W tym czasie przeprowadzono także remont i rozbudowę murowanej plebani wzniesionej w 1945 r.

Świątynia jest dwudzielna, o konstrukcji zrębowej, orientowana (skierowana prezbiterium na wschód). Składa się z szerszej nawy i węższego prezbiterium - obie części na planie prostokątnym.

Nawa jest trzyczęściowa - rozdzielają ją dwa rzędy słupów dźwigających strop. Prezbiterium jest również przekryte płaskim stropem. Po dwóch stronach prezbiterium znajdują się zakrystia i skarbczyk, nad którymi umieszczono loże kolatorskie otwarte do wnętrza świątyni. Pomieszczenia te, wraz z lożami, wtopione są w bryłę nawy, skutkiem czego poza nie wystaje tylko krótka część prezbiterium.

Do zakrystii, usytuowanej od południa, prowadzą drzwi z zewnątrz. Skarbczyk (od północy) ma jedynie wejście z wnętrza świątyni. Od zachodu do nawy przylega kruchta nakryta dwuspadowym dachem. Dwuspadowe, blaszane dachy kryją również nawę i wschodnią część prezbiterium.

Ściany nawy wzmocnione są pionowymi belkami (tzw. lisicami) i oszalowane poziomymi deskami. Nawę oświetla osiem prostokątnych okien - po trzy w północnej i południowej ścianie, a dwa w zachodniej. Prezbiterium ma cztery okna. Piąte, dużo mniejsze, umieszczone w szczycie prezbiterium oświetla strych. Również w zachodnim szczycie nawy, szalowanym pionowymi deskami, znajduje się prostokątne okno oświetlające strych. Szczyt od ściany szczytowej oddziela daszek okapowy. Loże mają po jednym oknie. Oświetlenie schodów prowadzących do lóż dają małe okna umieszczone we wschodnich ścianach. Dach nawy wieńczy niewielka wieżyczka na sygnaturkę, zbudowana na planie prostokąta. Ażurową, dolną część wieńczy dzwonowaty hełm z kutym, żelaznym krzyżem na szczycie.

We wnętrzu, w zachodniej części nawy, znajduje się chór muzyczny wsparty na dwóch słupach, z balustradą wyciętą z desek. Całe wnętrze świątyni oszalowane jest pionowymi deskami w kolorze drewna.

• Barokowy ołtarz główny z 4. ćw. XVIII w. ze znajdującym się w nim, pochodzącym z 2. poł. XIX w., obrazem "Matka Boża z Dzieciątkiem", malowanym na desce i ozdobionym reliefową sukienką (z rytymi wzorami roślinnymi). Odnaleziony na strychu został poddany renowacji i umieszczony w ołtarzu. Zasłaniany jest obrazem "Trójca Święta" (1. poł. XIX w.). W zwieńczeniu ołtarza znajduje się kopia obrazu "Ostatnia Wieczerza" pędzla Leonarda da Vinci.
• Prawy ołtarz boczny (4. ćw. XVIII w.) ma w polu głównym obraz "Matka Boża Częstochowska" zasłaniany obrazem "Matka Boża z Dzieciątkiem" pochodzącym z 1920 r. W zwieńczeniu tego ołtarza umieszczono obraz "Św. Jan Ewangelista" z końca XVIII w.
• Lewy ołtarz boczny (4. ćw. XVIII w.) z głównym obrazem przedstawiającym św. Józefa. Zasłaniany jest przez obraz "Św. Michał Archanioł" z 4. ćw. XVIII w., niestety gruntownie przemalowany i przycięty. Zwieńczenie tego ołtarza zdobi wizerunek św. Mikołaja z końca XVIII w.
• Barokowy krucyfiks z XVIII w. - na belce tęczowej
• Dwa feretrony (noszone podczas procesji) o neogotyckich ramach, z obrazami przedstawiającymi Matkę Bożą z Dzieciątkiem.
• Żelazna kuna, czyli obręcz, przy słupie pod chórem. Zakładano ją na szyję lub rękę osobie skazanej na karę wystawienia na widok publiczny za jakieś drobne przestępstwo, zwykle kradzież. Stanie w kunie było również zadawane jako pokuta podczas spowiedzi.

• Cmentarz kościelny otoczony murem z łamanego kamienia polnego, w który wkomponowano murowaną dzwonnicę-bramę. Jej górna kondygnacja ma ostrołukowe przeźrocza i nakryta jest blaszanym dachem brogowym. Na cmentarzu Pomnik upamiętniający czasy walki caratu z unią wystawiony w 1998 r., z nazwiskami: trzech proboszczów, którzy w tych trudnych czasach pełnili posługę kapłańską oraz czterech mieszkańców wsi, którzy oddali życie w obronie cerkwi unickiej.
• Murowana plebania powstała w 1945 r., w miejscu spalonych podczas działań wojennych w 1944 r. drewnianych zabudowań gospodarczych i starej plebanii.  Generalny remont i rozbudowa plebani zostały przeprowadzone w latach 2000-2001.
• Cmentarz grzebalny - położony 250 m na północ od kościoła
• Grodzisko średniowieczne, zwane przez miejscową ludność "Wały szwedzkie", będące przypuszczalnie pozostałością grodu Jaćwingów. Składa się z dwóch wałów na nieregularnym planie, otaczających majdan o powierzchni ok. 4 ha. Położone na prawym brzegu Cetyni, na granicy z Niewiadomą, 1800 m na południe od kościoła. Jest w całości porośnięte drzewami.
• Dwór drewniany z końca XIX lub początków XX w., parterowy, kryty dwuspadowym dachem, z otwartą werandą poprzedzającą wejście. Zbudowany przez Lortschów lub Żółkowskich, którzy od 1901 r. byli właścicielami tutejszego majątku. Wokół park krajobrazowy. Obecnie dwór należy do Polskiego Związku Łowieckiego (koło "Olszynka" w Warszawie) i jest sporadycznie użytkowany. - 1300 m na południe od kościoła

X-XII w. - Istnienie grodu na granicy obecnych wsi Grodzisk i Niewiadoma.

1. ćw. XV w. - Najstarsza zachowana wzmianka o wsi.

Koniec XV w. - Aleksander Jagiellończyk nadał wieś Jakubowi Dowojnowiczowi. Stanowiła ona część włości gródecko-grodziskiej.

1510 r. - Wieś nabył starosta drohicki Jan Litawor Chreptowicz.

1513 r. - Utworzenie województwa podlaskiego, w skład którego weszła włość gródecko-grodziska, jako część ziemi drohickiej.

1569 r. - Zygmunt August nadał Grodzisk na własność Mikołajowi Krzysztofowi Radziwiłłowi "Sierotce". W tym samym roku nastąpiło włączenie województwa podlaskiego do Korony.

1591-1604 r. - Mikołaj Radziwiłł sprzedał włość gródecko-grodziską biskupowi płockiemu Wojciechowi Baranowskiemu.

1604 r. - Najstarsza zachowana wzmianka o tutejszej unickiej cerkwi parafialnej.

1778 r. - Budowa obecnie istniejącej świątyni jako cerkwi unickiej.

1795 r. - Grodzisk trafia do zaboru austriackiego. Odebranie wsi biskupom płockim przez władze austriackie.

1815 r. - Wieś znalazła się w Królestwie Polskim (zabór rosyjski).

1852 r. - Gruntowny remont cerkwi.

1875 r. - Zamiana przez władze carskie cerkwi unickiej na prawosławną.

1915 r. - Przekazanie cerkwi przez niemieckie władze okupacyjne rzymokatolikom.

1919 r. - Erygowanie parafii łacińskiej.

1999-2003 r. - Kapitalny remont świątyni.

• Gródek nad Bugiem - kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, drewniany, zbudowany w 1743 r. jako cerkiew unicka.
• Paprotnia - kościół parafialny pw. św. Bartłomieja Apostoła, drewniany, zbudowany w 1761 r. Obecny kształt uzyskał podczas przebudowy w 1906 r.
• Przesmyki - kościół parafialny pw. św. Jakuba Apostoła, drewniany, zbudowany w 1776 r.
• Rogów - kościół parafialny pw. św. Anny, drewniany, zbudowany w 1815 r. jako cerkiew unicka.
  
• Rozbity Kamień - kościół parafialny pw. Trójcy Przenajświętszej, drewniany, zbudowany w 1778 r.
• Sawice - kościół parafialny pw. św. Jerzego, drewniany, zbudowany w 1815 r. (lub 1738 r.) jako cerkiew unicka.
• Seroczyn k. Sterdyni - kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, zbudowany w 1849 r. (lub 1670 r.) jako cerkiew unicka.
• Węgrów - zbór ewangelicki, drewniany, zbudowany w 1679 r. na cmentarzu z nagrobkami z XVII w.