Szlak " Sakralne Perły Mazowsza" to pierwszy etap prezentacji najcenniejszych obiektów sakralnych na Mazowszu. Znajdą się na nim zarówno zabytki tej klasy, co katedra w Płocku, jak i sanktuarium w Loretto, czy kaplica w Choszczówce, związana ze sługa Bożym kard. Stefanem Wyszyńskim. O ich znaczeniu decydują zarówno walory historyczne, jak i religijne - wiele z nich to interesujące miejsca pielgrzymkowe lub związane z wybitnymi postaciami polskiego życia religijnego i patriotycznego.

Pierwsze wzmianki o kościele pw. św. Magdaleny w Pułtusku pochodzą z ok. 1230 r. W latach 1443-1448 wybudowano obecną świątynię kolegiacką pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny, dla której dokument erekcyjny wystawił 5 lutego 1449 r. bp Paweł Giżycki. Pierwotnie świątynia była jednonawowa z dość długim, nieco węższym prezbiterium i drewnianym sklepieniem. W 2. poł. XV w. dobudowano do niej trzy kaplice: Jana Poddembka, Mikołaja Węża z Dobrzankowa i bp. Piotra z Chodkowa. W XVI w. kościół został przebudowany przez Jana Baptystę z Wenecji na świątynię trójnawową ze sklepieniem kolebkowym. W 1613 r. jej wnętrze strawił pożar. Po odbudowie kościół otrzymał wystrój barokowy, zmodernizowany w połowie XVIII w. przez bp. Ludwika Załuskiego. Dalsze remonty prowadzono w kolejnych latach i po zniszczeniach z okresu II wojny światowej. Papież Paweł VI w 1974 r. nadał kościołowi tytuł bazyliki mniejszej. Ostatnio przeprowadzono gruntowną konserwację fresków pochodzących z XVI w.

Kolegiata pw. Zwiastowania NMP jest najciekawszym zabytkiem XV-wiecznej architektury i sztuki w Pułtusku. Fundatorem świątyni był bp Paweł Giżycki. Zbudowana została na planie prostokąta w stylu gotyckim. W późniejszych latach dobudowano do niej kaplice. Obecnie posiada formę bazylikową. Świątynia trójnawowa, z nawą główną łącznie z prezbiterium o tej samej wysokości, jest dwukrotnie wyższa od naw bocznych i posiada na całej długości sklepienie kolebkowe z bogatą ornamentyką wykonaną przez Jana Baptystę z Wenecji, zatrudnionego przy jej rozbudowie w latach 1551-1560, który nadał kolegiacie ostateczny kształt.

Obecnie jest to budowla gotycka z elementami renesansowymi, z prezbiterium dłuższym od nawy głównej, murowana, tynkowana i oszkarpowana. W ścianie dwuwieżowej fasady wmurowana jest kamienna maska przedstawiająca być może bóstwo pogańskie z czasów przedchrześcijańskich. W nawach bocznych i kaplicach znajdują się sklepienia gwiaździste.

Ten sam architekt, Jan Baptysta, zbudował z fundacji bp. Andrzeja Noskowskiego, którego pomnik stoi przed kościołem, kaplicę grobową fundatora wzorowaną na kaplicy zygmuntowskiej na Wawelu.

Nieco dalej stoi dzwonnica zbudowana na planie kwadratu nawiązująca do stylu klasycystycznego.

W bazylice kolegiackiej możemy dopatrzeć się wielu elementów architektury gotyckiej, renesansowej, barokowej i klasycystycznej nagromadzonych w ciągu prawie sześciuset lat.

Obecne wyposażenie kolegiaty z fundacji bp. Ludwika Bartłomieja Załuskiego pochodzi z pocz. XVIII w. i jest to:

• Ołtarz główny Zwiastowania NMP oraz stalle kanonickie.
• Piętnaście barokowych ołtarzy bocznych; jeden poświecony jest św. Stanisławowi Kostce, którego kult promieniował z Pułtuska na całą Polskę.
• Znajdujące się w nawie głównej i w prezbiterium epitafia sławnych przedstawicieli rodu Załuskich ufundowane przez bp. Ludwika Załuskiego. Oryginalną cechą tych epitafiów są płaskorzeźbione wizerunki zmarłych.
• Ambona w kształcie łodzi. Na jej koszu znajdują się atrybuty Ewangelistów: lew - św. Marka, wół - św. Łukasza, orzeł - św. Jana i anioł - św. Mateusza. Anioł podtrzymuje kartusz z herbem Junosza bp. Ludwika Bartłomieja Załuskiego.
• Zasługująca na szczególną uwagę kaplica grobowa (obecnie Najświętszego Sakramentu) - wybudowana w stylu renesansowym w latach 1553-1554 dla bp. Andrzeja Noskowskiego przez architekta Jana Baptystę z Wenecji - z cennym obrazem "Opłakiwanie" pochodzenia włoskiego z 1559 r., namalowanym według "Piety" Michała Anioła. Postać zmarłego bp. Andrzeja jest dziełem włoskiego artysty rzeźbiarza Jana Marii Padovano. Elementami dekoracji kaplicy są sceny Sądu Ostatecznego i nawrócenie św. Pawła. Figura stojąca w tej kaplicy to św. Tomasz Apostoł, patron parafii.
• Kaplica św. Izydora Oracza z bardzo interesującym obrazem przedstawiającym św. Wilgefortis, legendarną, średniowieczną brodatą męczennicę ukrzyżowaną przez własnego ojca. Obraz został przywieziony z Włoch przez bp. Andrzeja Stanisława Kostkę Załuskiego przed 1729 r.
• Przykuwające uwagę renesansowe sklepienie z polichromią z 2. poł. XVI w. i chór nad stallami północnymi oraz polichromia na drzewie również z XVI w.
• Znajdujące się w skarbcu kolegiaty cenne przedmioty, m.in. monstrancja wieżyczkowa i relikwiarz Krzyża Świętego.

• Czterokondygnacyjna klasycystyczna dzwonnica wzniesiona na rzucie kwadratu w 1507 r., odbudowana w latach 1786-1787 oraz po zniszczeniach II wojny światowej. - w pobliżu bazyliki
• Odsłonięty w 2003 r. pomnik z popiersiem bp. Andrzeja Noskowskiego (1492-1567). Napis na pomniku głosi, że ten hierarcha kościelny "połączył Mazowsze z Krakowską Alma Mater i rozsławił Pułtusk w Polsce i Europie". - w pobliżu bazyliki
• Poświęcony w 2008 r. pomnik Jana Pawła II według projektu artysty rzeźbiarza Marka Zalewskiego. - w pobliżu bazyliki
• Gotycko-renesansowy dawny pałac biskupów płockich, obecnie Dom Polonii. - po przeciwnej stronie rynku
• Niewielka kaplica św. Marii Magdaleny. - przed Domem Polonii
• Gotycka wieża ratuszowa, w której znajduje się muzeum regionalne. - pośrodku rynku
• Na fasadach kamieniczek otaczających rynek wmurowane są tablice poświęcone pamięci osób związanych z miastem, np. cesarzowi Napoleonowi Bonaparte.

W Pułtusku warto także zwiedzić kościół szkolny pw. św. Apostołów Piotra i Pawła, należący do dawnego kolegium jezuitów.

Około 1230 r. - Pierwsza historyczna wzmianka o kościele pw. Marii Magdaleny w Pułtusku.
1413-1448 - Budowa świątyni kolegiackiej Zwiastowania NMP.
1449 r. - Dokument erekcyjny ustanawiający kolegiatę wystawił bp Paweł Giżycki.
1453-1480 - Dobudowanie trzech kaplic.
XVI w. - Przebudowa świątyni w stylu renesansowym.
1553-1554 - Budowa kaplicy grobowej bp. Andrzeja Noskowskiego.
1613 r. - Świątynię strawił pożar.
Po 1945 r. - Odbudowa kolegiaty po zniszczeniach II wojny światowej.
1974 r. - Nadanie świątyni godności bazyliki mniejszej przez papieża Pawła VI.
1975 r. - Uroczyste ogłoszenie tytułu bazyliki mniejszej podczas odpustu św. Mateusza.
1994-2011 - Rewitalizacja świątyni, m.in. odnowiono freski.

• Sanktuarium św. Stanisława w Rostkowie.
• Sanktuarium Matki Bożej Niepokalanej Przewodniczki w Przasnyszu.
• Sanktuarium św. Anny w Bogatem.