Bijące Serce Historii to zbiór tras i proponowanych sposobów zwiedzania warszawskich kościołów. Nazwa szlaku wyraża przekonanie, że w warszawskich kościołach zapisana została historia stolicy i Polski.
W pierwszej fazie tej części projektu "Skarbiec Mazowiecki" proponujemy zwiedzanie 48 świątyń, uwzględniają one podstawowe kategorie zwiedzania, np." kościoły wotywne, świątynie związane z kapłańską drogą bł. ks. Jerzego Popiełuszki, kościoły Traktu Królewskiego a także miejsca związane z bł. Janem Pawełem II.
Ewangelicy-reformowani (kalwiniści) należą do najstarszych historycznych wspólnot protestanckich Europy i wywodzą się z nurtu reformacji szwajcarskiej, ukształtowanej na bazie myśli Jana Kalwina i Ulricha Zwingliego. Niewielka, ale bardzo aktywna, społeczność ewangelików reformowanych była obecna w życiu miasta od XVI stulecia. Jednak obowiązujący wciąż na Mazowszu dekret księcia Janusza zabraniał osiedlania się innowiercom i posiadania własnych świątyń. Dlatego dopiero w XVIII w., po traktacie warszawskim 1768, możliwe stało się oficjalne utworzenie tutejszej parafii (1776). Korzystała ona ze skromnego obiektu w ówczesnej jurydyce Leszno (rejon obecnej al. Solidarności). Dziś w dawnym budynku kościelnym ma swoją siedzibę Warszawska Opera Kameralna. Budowę obecnego kościoła rozpoczął w 1866 r. ks. Józef Spleszyński - pastor warszawskiego zboru w l. 1808-1879. Z powodu braku funduszy prace trwały aż czternaście lat. Niewielka społeczność ewangelicko-reformowana, mimo ofiarności parafian, musiała na ten cel zaciągnąć sporą pożyczkę. Dopiero w 1878 r. udało się wznieść wieżę i przykryć sklepieniem nawy. O budowie informowała warszawiaków ówczesna prasa. Choć zdarzały się i głosy krytyczne, pisano przede wszystkim, że „będzie to ozdoba panoramy miasta”, a strzelista wieża „wygląda jak delikatna, ażurowa koronka”. 24 października 1880 r. nowy kościół poświęcił ks. August Diehl. Uroczystość otwarcia stała się wydarzeniem w życiu miasta - zgromadziła oprócz miejscowych ewangelików reformowanych, przedstawicieli zaprzyjaźnionych kościołów z Litwy, Łotwy i Żmudzi, wielu zaproszonych gości, wśród których znajdowali się przedstawiciele świata nauki, finansjery i prasy, a także władze Królestwa oraz prezydent Warszawy Sokrates Starynkiewicz. Po otwarciu nowego kościoła dawny obiekt przeznaczono na inne cele parafialne (mieścił się tam sierociniec, sala konferencyjna i biura). Przy parafii działały liczne instytucje charytatywne – szkoła elementarna, przytułek dla sierot, dom starców i kalek. W okresie międzywojennym parafia skupiona przy kościele na Lesznie działała bardzo aktywnie, rozwijały się wydawnictwa (w tym wydawane do dziś czasopismo „Jednota”), biblioteka, pomoc chorym i ubogim, praca ekumeniczna .Do wybuchu II wojny światowej na terenie Rzeczpospolitej funkcjonowały dwa Kościoły Ewangelicko-Reformowane (Jednota Warszawska i Jednota Wileńska), stanowiące osobne organizmy ustrojowe. W czasie okupacji kościół i zabudowania parafialne stanowiły tzw. enklawę ewangelicką w rejonie utworzonego przez Niemców getta żydowskiego. Sąsiadujące bezpośrednio z zamkniętą dzielnicą obiekty stały się punktami pomocy dla ludności żydowskiej (przerzuty dokumentów, ludzi, żywności), co upamiętnia znajdujący się na tyłach al. Solidarności jeden z pomników granic getta warszawskiego. Wielu ewangelików reformowanych, związanych z warszawskim kościołem, było zesłanych do obozów, zaangażowanych w konspirację czy walkę zbrojną, zarówno w kampanii wrześniowej jak i w powstaniu warszawskim. W 1944 r. kościół został poważnie uszkodzony (m.in. spłonęło prezbiterium wraz z drewnianą neogotycką kazalnicą, zniszczono zakrystie, a postrzelaną wieżę Niemcy przygotowali do wysadzenia), ale cała budowla ocalała, a zniszczenia po wojnie powoli odbudowano. Początkowo stan obiektu uniemożliwiał jego użytkowanie, korzystano więc z kaplicy metodystów przy ul. Mokotowskiej. Jednak już od 1947 r. (dzięki ofiarności wiernych, ale także pomocy kościołów szwajcarskich) nabożeństwa w kościele odbywały się regularnie. Aż do 1956 r. zbierali się w nim także luteranie, których świątynia na pl. Małachowskiego spłonęła we wrześniu 1939 r. Niewielka społeczność parafii skupionej przy kościele ewangelicko-reformowanym na Lesznie przez stulecia odciskała swą obecność w życiu miasta. Składały się na nią działania takich zasłużonych dla Warszawy rodów, jak m.in.: Arctowie, Tepperowie, Folandowie, Wernerowie, Drege’owie, Marconi czy Semadeni. Kościół i sąsiadujące z nim budynki parafialne służą także jako siedziba biskupów (superintendentów) - zwierzchników Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Polsce oraz Konsystorza (najwyższego organu wykonawczego Kościoła). Są żywym ośrodkiem nie tylko religijnym. Przy parafii (w zakrystii kościoła) funkcjonuje Biblioteka Synodu, duszpasterstwo cudzoziemców narodowości chińskiej i wietnamskiej, działa Polskie Towarzystwo Hugenockie, ekumeniczny chór kameralny, w którym śpiewają osoby różnych wyznań. Parafia sprawuje patronat nad orkiestrą Concerto Polacco oraz chórem Sine Nomine, które wykonują utwory z epoki baroku i klasycyzmu. Organizowane w kościele koncerty cieszą się wielką popularnością wśród mieszkańców Warszawy.
Autorem projektu kościoła jest warszawski architekt Adolf Loewe, parafianin, w l. 1869-1885 prezes Kolegium Kościelnego warszawskiego zboru ewangelicko-reformowanego. Budowla została wzniesiona w stylu neogotyckim. Posiada wysoką ażurową wieżę (ok.60 m), wzorowaną na wieży gotyckiej katedry NMP we Fryburgu (niem. Freiburg im Breisgau), określanej jako „najpiękniejsza wieża kościelna świata chrześcijańskiego”. W realizacji budowli warszawskiej zastosowano rozwiązania z żeliwa, tak zewnątrz (konstrukcja górnej części wieży), jak i wewnątrz (żeliwne słupy, empory). Przy wznoszeniu obiektu miały swój udział znane warszawskie firmy przemysłowe – firma budowlana Kazimierza Granzowa, zakłady metalowe „Lilpop ,Rau i Loewenstein”, kamieniarskie i szklarskie przedsiębiorstwa Sikorskiego i Enderlina. Piękna, choć surowa architektura wnętrza świątyni, ukształtowanie sklepień, charakterystyczne dla wnętrz kościołów protestanckich empory – wsparte na żeliwnych kolumnach galerie, usytuowane wzdłuż naw bocznych - jest wyrazem obowiązującej doktryny, której naczelną zasadą jest „soli Deo gloria” (jedynie Bogu chwała).
Wnętrze warszawskiego kościoła ewangelicko-reformowanego charakteryzuje zgodna z głoszonymi zasadami wiary prostota wyposażenia; nie odnajdziemy tu ozdobnych ołtarzy czy rozpraszających uwagę zdobień i dzieł sztuki. Najistotniejszym elementem jest krzyż umieszczony w prezbiterium. Przed nim stoi drewniany Stół Pański (przy którym sprawowane są liturgia Słowa i liturgia Wieczerzy Pańskiej), z otwartą i zwróconą w stronę wiernych Biblią. Dawniej ozdobą wnętrza była wysoka drewniana neogotycka kazalnica, która spłonęła w czasie powstania 1944 r. Obecnie zwracają uwagę zachowane oryginalne elementy dawnego wystroju m.in.: neogotycka drewniana chrzcielnica, zabytkowe organy, ławki i pięknie opracowana stolarka drzwiowa. Warte uwagi są tablice poświęcone pamięci Jana Łaskiego i Mikołaja Reja z Nagłowic – postaci ważnych nie tylko dla historii polskiej reformacji, ale przede wszystkim dla polskiej kultury. Zasługi reformowanych dla języka polskiego są dumą tej wspólnoty (jej wyrazem jest także słynna Biblia Brzeska – wydana w 1563 r. pod protektoratem Mikołaja Radziwiłła w i uznawana za pierwszy przekład Pisma Świętego z języków oryginalnych na polski język narodowy).
• Dawny Pałac Działyńskich (al. Solidarności 74a)– wzniesiony ok. 1740 r. dla architekta saskiego J.Z. Deybla, w l. 20 XIX w. przebudowany w stylu neoklasycystycznym. W l. 1790-1820 był własnością rodziny Działyńskich, którzy stworzyli tu m.in. słyną bibliotekę. Od 1823 r. stanowił własność gminy ewangelicko-reformowanej. Działała tu szkoła elementarna, przytułek dla sierot, a od 1900 r. dom starców i kalek. W czasie powstania warszawskiego 1944 pałac został poważnie zniszczony, po wojnie odbudowany. Obecnie zwrócony parafii; • Tzw. Pałacyk Zuga (Dom Dysydentów, al. Solidarności 76a) – budynek plebanii, zbudowany w 1780 r. wg projektu wybitnego architekta Szymona Bogumiła Zuga – siedziba warszawskiej parafii ewangelicko-reformowanej oraz biskupa, Konsystorza, redakcji czasopisma „Jednota”, a w l. 1959-1974 także Polskiej Rady Ekumenicznej; • Budynek starego kościoła ewangelicko-reformowanego (al. Solidarności 76b)- przebudowany w końcu XVIII stulecia przez architekta Szymona Bogumiła Zuga. Po otwarciu nowego kościoła mieścił m.in. parafialny sierociniec. W czasie powstania warszawskiego 1944 r. został poważnie zniszczony, po wojnie odbudowany. W l. 1954-1975 działał tu Studencki Teatr Satyryków (STS), a od 1986 r. stał się siedzibą Warszawskiej Opery Kameralnej;
1776 – utworzenie warszawskiej parafii ewangelicko-reformowanej; 1866 (30 października) – rozpoczęcie budowy kościoła na Lesznie wg proj. A. Loewego; 1880 (24 października) – poświęcenie kościoła; 1905 – uroczystości 400-lecia urodzin Mikołaja Reja; 1910 – uroczystości 350-lecia śmierci Jana Łaskiego; 1926 – wydanie pierwszego numeru pisma religijno-społecznego „Jednota”; 1944 – pożar i częściowe zniszczenie kościoła i budynków parafialnych ; 1945-1947 - odbudowa pierwszych zniszczeń; 1947-1956 – świątynia służy także wiernym kościoła luterańskiego w Warszawie; 1946 – wznowienie wydawania pisma „Jednota”; 1951 –jubileusz 175-lecia parafii; 1959 – remont i adaptacja odzyskanego w 1958 r. tzw. Pałacyku Zuga (dawnego budynku parafialnego) oraz remont elewacji kościoła i uszkodzonej w czasie wojny wieży; 1963 – obchody 400-lecia Biblii Brzeskiej; 1991 – jubileusz 200-lecia parafii; Od 2001 – remont elewacji i wieży kościoła; 2005 – obchody 500-lecia urodzin Mikołaja Reja
Cerkiew Prawosławna św. Marii Magdaleny, al. Solidarności 52; Synagoga im. Zalmana i Rywki Nożyków, ul. Twarda 6;