Bijące Serce Historii

W pierwszej fazie tej części projektu "Skarbiec Mazowiecki" proponujemy zwiedzanie 48 świątyń, uwzględniają one podstawowe kategorie zwiedzania, np."  kościoły wotywne, świątynie związane z kapłańską drogą bł. ks. Jerzego Popiełuszki, kościoły Traktu Królewskiego a także miejsca związane z bł. Janem Pawełem II.

Początki tego miejsca zapisują się w dokumentach z 1. poł. XVI w., czyli od nadania gruntu pod budowę kościoła i założenia parafii pw. św. Krzyża. Fundatorami i opiekunami byli mieszczanie warszawscy. 

W 1651 r. królowa Maria Ludwika Gonzaga oddała prawa do parafii świętokrzyskiej sprowadzonemu z Francji Zgromadzeniu Księży Misjonarzy Świętego Wincentego a Paulo. Celem misji polskiej była edukacja duchowieństwa, rozwinięcie szkolnictwa i opieka nad chorymi. W wyniku potopu szwedzkiego doszło kolejne zadanie - odbudowa zniszczonej świątyni. Powierzono ją działającemu wówczas włoskiemu architektowi Józefowi Szymonowi Bellottiemu. Misjonarze chcąc pozyskać fundusze królewskie na budowę poprosili królewicza Jakuba Sobieskiego o wmurowanie kamienia węgielnego. Zabieg ten nie rozwiązał jednak problemu z pozyskiwaniem pieniędzy na budowę. Dopiero znacząca pomoc bp. Michała Stefana Radziejowskiego przyczyniła się do kontynuowania budowy i pozyskania kolejnych dobroczyńców. Po 20 latach od podjęcia decyzji o budowie kościoła w 1696 r. M. S. Radziejowski, już jako Prymas, konsekrował górny kościół, zamykając pierwszą fazę budowy. 

Kolejne lata poświęcone były wykańczaniu wnętrza i fasady kościoła, ale także nowatorskim formom duszpasterstwa. Istniejące przy kościele Bractwo św. Rocha oraz proboszcz Bartłomiej Tarło w 1704 r. po uzyskaniu zgody władz kościelnych odprawiają tu po raz pierwszy w Polsce nabożeństwa Gorzkich Żali (w 1707 r. wydane drukiem).  

Ze względu na okazałość budowli kościół stał się miejscem uroczystości państwowych i uzyskał rangę konkatedry. W 1. rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja w tej świątyni został poświęcony kamień węgielny pod budowę Świątyni Opatrzności Bożej. 

Podczas insurekcji kościuszkowskiej z wież kościoła wojska polskie ostrzeliwały wojska rosyjskie. Kolejny wiek był czasem wielkich pogrzebów. W 1810 r. odbył się tu pogrzeb i pochówek w kościele Stanisława Małachowskiego. W latach 1814-1817 w dolnym kościele spoczywało ciało księcia Józefa Poniatowskiego aż do pochówku na Wawelu. Uroczystości żałobne z 1861 r., znane jako pogrzeb pięciu poległych, stały się wielką manifestacją patriotyczną. W 1880 r. po wieloletniej "tułaczce" - dzięki staraniom Ludwiki Jędrzejowiczowej, siostry kompozytora - w filarze kościoła spoczęło serce Fryderyka Chopina. 

Po I wojnie światowej do częściowo rozgrabionego przez Niemców kościoła, wrócili księża misjonarze, którzy musieli opuścić go w wyniku represji po powstaniu styczniowym. Do wybuchu II wojny światowej kościół świętokrzyski cieszył się dużą popularnością wśród mieszkańców miasta. W 1929 r. spoczęło w nim serce Władysława Reymonta, a w 1937 r. odprawiono nabożeństwo żałobne po śmierci Karola Szymanowskiego. We wrześniu 1939 r. w dolnym kościele działał szpital polowy, zaś w sierpniu 1944 r. świątynia była redutą powstańczą. Po wojnie ze względu na rangę i położenie świątyni przy Trakcie Królewskim nie było dyskusji związanych z jej odbudową i przeznaczeniem.